حسین خواجه‌امیری مشهور به ایرج (زادهٔ ۱۱ دی ۱۳۱۱ در شهر خالدآباد نطنز، استان اصفهان) خوانندهٔ موسیقی اصیل ایرانی است. وی پدر احسان خواجه‌امیری (خواننده) و الیکا خواجه‌امیری (نوازنده و مدرس پیانو) است.
ایرج از خواننده‌های صاحب‌سبک ایران است و صدایش از معدود صداهای شش‌دانگ به‌شمار می‌رود؛ صدایی که توانایی اجرای هرچه را از صدای یک انسان انتظار می‌رود دارد.[نیازمند منبع]
محمدرضا شجریان دربارهٔ وی می‌گوید: «صدای ایرج در تاریخ آوازخوانی ما یک متر و معیار است و هر کس بخواهد در بالاترین حد حنجره صدایی را مثال بزند، می‌گوید صدا شبیه صدای ایرج است».[۱] علی شیرازی نیز می‌نویسد: «صدای ایرج با ویژگی‌هایی که آن را به عنوان و جایگاهِ صدای معیار در هنر خوانندگی ما نزدیک می‌کند، یکی از نزدیک‌ترین صداها به ذات آواز (و موسیقیِ) ایرانی است. در میان خوانندگانی که از ابتدای ورود پدیده ضبط موسیقی به ایران صدای‌شان به گوش رسیده، شاید فقطقمرالملوک وزیری در زیبایی و کمال و «رسا» بودنش در هنری به نام آواز، با ایرج قابل مقایسه باشد.»[۲] «بارزترین نکته در شیوه صداسازی و صدادهی ایرج، آن است که از تمام امکانات بالقوه حنجره‌اش سود می‌برد و آن را به فعل تبدیل می‌کند و بهترین الگو برای یافتن توانایی‌های حنجره و کشف صدای شخصی – به‌ویژه در نزد هر هنرجویی که فیزیک و بافت اندام‌های صوتی‌اش به ایرج نزدیک باشد - محسوب می‌شود. اساساً تا هر هنرجو یا آوازخوان، به همه حجم مفید صدای خود دست پیدا نکند، خبری از ارائهٔ کیفی ریزه‌کاری‌ها (تحریر، غلت، نوانس، نقل مکان از اوج به بم و برعکس، گرم‌خوانی و بقیه جزئیات در صدا) نخواهد بود. کاری که ایرج آن را در بهترین حالت ممکن انجام می‌دهد.»[۳]
زندگینامه
حسین خواجه‌امیری در ۱۱ دی ۱۳۱۱ در شهر خالدآباد نطنز در خانواده‌ای هنرمند به دنیا آمد. پدربزرگش از خوانندگان بنام زمان ناصرالدین شاه بود. پدرش، که از صدایی خوش و رسا برخوردار بود و ردیف می‌دانست، مدت‌ها او را تحت تعلیم خویش قرار داد. حسین در همان زمان در مراسم تعزیه‌خوانی شرکت می‌کرد و نزد تعزیه‌خوانانی که ردیف و دستگاه می‌دانستند به یادگیری آواز پرداخت.
وی پس از پایان تحصیلات ابتدایی به تهران رفت و در سال ۱۳۲۶ به مکتب ابوالحسن صبا راه یافت و دو سال پیاپی در حضور او دانسته‌های خویش را تکمیل کرد و به وسیلهٔ وی به رادیو ایران معرفی شد. در آن جا به اجرای برنامه با ارکستر ابراهیم خان منصوریپرداخت. وی پس از مدتی به دانشکده افسری رفته و شب‌های جمعه که آزادی داشته از ساعت ۷:۳۰ تا ۸ در برنامهٔ ارتش شرکت و با ارکستر محمد بهارلو به اجرای برنامه می‌پرداخت. در همان زمان به خاطر محدودیت‌های ارتش نام مستعار (ایرج) را که در اصل نام برادرش بود برای خود برگزید.
ایرج در سال ۱۳۳۶ به دعوت داوود پیرنیا به برنامه گل‌ها راه یافت و در اولین همکاری خود با این برنامه برگ سبز ۴۳ را در مایهٔ شور-ابوعطا و با همکاری علی تجویدی وفرهنگ شریف و امیر ناصر افتتاح خواند. از همان زمان همکاریش با برنامه گل‌ها ادامه یافت.
ایرج علاوه بر اجرای برنامه‌های مختلف رادیویی به اجرای ترانه و آواز برای فیلم‌های فارسی همت گماشت و بازیگران زیادی از جمله محمدعلی فردین، منوچهر وثوق، رضا بیک ایمانوردی و… به لب‌خوانی ترانه‌های وی می‌پرداختند. اولین فیلمی که ایرج در آن ترانه خواند، فیلم روزنهٔ امید به کارگردانی سردار ساگر هندی و ترانه‌ها از ساخته‌هایجواد لشگری است.
ایرج با هنرمندان زیادی مانند:علی تجویدی، همایون خرم، پرویز یاحقی، حبیب‌الله بدیعی، اسدالله ملک (ویولن)، جلیل شهناز، لطف‌الله مجد، فرهنگ شریف، فریدون حافظی، مهدی تاکستانی، مسعود جمالی (تار) اکبر محسنی، منصور نریمان، محمود رحمانی پور، عباس تجویدی (ویلن)، یوسف کاموسی (بربط) سیمین آقارضی، (قانون) عماد رام (فلوت) امیر ناصر افتتاح، جهانگیر ملک، آبتین اجلالی (تنبک)، حسن کسایی، محمد موسوی، حسن ناهید (نی)، رضا ورزنده، منصور صارمی، مجید نجاهی، فضل‌الله توکل، محمد حیدری(سنتور)، احمد عبادی (سه تار)، انوشیروان روحانی (پیانو) و بسیاری از نوازندگان و البته خوانندگان دیگر همکاری داشته و مورد تأیید و تحسین آن‌ها بوده است.
در سال ۹۲ ایرج دو آهنگ جدید را با آهنگسازی عباس تجویدی، یار دیرینه اش خواند که هنوز منتشر نشده است.
شاگردان
از شاگردان ایرج می‌توان به علی معزی (او مسئولیت تدریس آواز اصیل ایرانی را در آموزشگاه موسیقی آوای ایرج از سال ۱۳۸۸ تا کنون بر عهده دارد) و امیر احسان فداییاشاره کرد. علی شیرازی نیز به طور غیرمستقیم و از طریق آثار ایرج تحت تأثیر او قرار داشته است.[۴]
آلبومها
ایرج در دوران فعالیت هنری خود بیش از ۲۰۰۰ آواز و تصنیف و ترانه در برنامه‌های مختلف خوانده است.
- نیاز
- غزل خوان
- همه چشم‌ها به ایرانه
- به یاد فردین
- پرنده
- حرف نگفته
- شب بارانی
- خاطرات زندگی
- گل من
- گلدون بی گل
- سنگ صبور
- بزم عاشقان (مشترک با اکبر گلپایگانی)
- قصه زندگی
- من و استاد
کتاب ایرج نابغه آواز ایران
این کتاب دربرگیرنده مجموعه‌ای از مصاحبه‌ها، خاطرات و دل‌نوشته‌ها دربارهٔ ایرج است و در بخش‌هایی از آن نگاه تخصصی- موسیقایی هنرمندان و منتقدان موسیقی به آثار این آوازخوان ایرانی گنجانده شده است. تحلیل تعدادی از آوازهای ماندگار ایرج از دیدگاه ردیف‌ها و گوشه‌های آوازی اجراشده نیز بخشی از این کتاب را تشکیل می‌دهد.علی‌محمد خورشیددوست نویسنده کتاب زیر چاپ "ایرج؛ نابغه آواز ایران در گفت‌وگو با ایسنا، می‌گوید: علاقه‌اش به صدای استاد ایرج از ۱۵ سالگی آغاز شده است و پس از آن صدای ایرج همه سالهای عمر و زندگی‌ام را تسخیر کرده و این‌ها بهانه‌ای برای نوشتن و تدوین کتابی در وصف این هنرمند موسیقی ایران شده است.[۵]
برخی از برنامه‌هایی که توسط ایرج اجرا شده است
- ۲۱۳ برنامه گل‌ها (برگ سبز- گلهای رنگارنگ- شاخه گل- گلهای تازه)
- برنامه‌های رادیو ارتش
- ارکستر دانشجویان
- ارکستر محمد بهارلو
- ارکستر ابراهیم خان منصوری
- ارکستر عبدالله جهان پناه
- موسیقی ایرانی اولیه
- موسیقی ایرانی FM
- نوایی از موسیقی ملی
- شاعران قصه می‌گویند
- شما و رادیو
- بزم شاعران
- اجرای آهنگ در حدود ۱۰۵ فیلم فارسی
- حدود ۱۰ آلبوم در سالهای اخیرو…
ایرج، دوشنبه ۳ اسفند ۱۳۹۴ برای عمل جراحی در بیمارستان بستری شد. احسان خواجه امیری پسر او در پیامی اینستاگرامی از مردم خواست تا برای ایرج دعا کنند.
همکاری با دیگر هنرمندان
منابع
- ↑ شجریان: صدای ایرج یک متر و معیار است؛ ۹ شهریور ۱۳۹۲؛ الف
- ↑ علی شیرازی: صدایی با جاذبه‌های سینمایی، ماهنامه سینمایی فیلم، فروردین ۱۳۹۲]همچنین در شماره ۱۵۳ ماهنامهٔ هنر موسیقی در اینباره آمده‌است: «عبارت صدای معیار دربارهٔ ایرجِ بزرگ از دل مقالهٔ «صدایی با جاذبه‌های سینمایی» در ماهنامهٔ سینمایی فیلمِ نوروز ۱۳۹۲ به نوشتهٔ علی شیرازی بیرون آمد و به‌وسیلهٔ «محمدرضا شجریان» بر سر زبان‌ها افتاد..»