تئوری موسیقی نظریهای دربارهٔ مکانیک موسیقی و نحوهٔ کارکرد موسیقی است. تئوری موسیقی از قرنهای گذشته ابداع شده و به تدریج کاملتر شدهاست. تئوری موسیقی شامل تحلیل نتهایملودی و نیز بررسی آنها از نظر ریتم و هارمونی (هماهنگی) اجزاء آن میباشد. ممکن است صداها در ملودی همدیگر را تقویت یا تضعیف کنند که در این صورت هارمونیهای متفاوتی خواهند داشت. در تئوری موسیقی به بررسی پویایی و دینامیک موسیقی نیز میپردازند و آن بستگی به نرمی یا سختی اصوات و نتها دارد. میتوان تئوری موسیقی را براساس روابط ریاضی نیز مطرح کرد. در این صورت قوانین موجود در ریاضی در تئوری موسیقی بهکارمیرود.
تئوری موسیقی شاخهای تخصصی از رشته موسیقی است و کسی که در این زمینه کارمیکند باید با انواع صدای نتها، فاصلهها، میزان ترکیبها و پردههای موسیقی آشنا باشد. اهمیت تئوری موسیقی به قدری است که نوازنده، آهنگساز و رهبر ارکستر که در این زمینه کار نکردهاند از نظریهدان یا تئوریسین موسیقی که در این زمینه کارمیکند جدا درنظر گرفته میشوند.
صدا و ریتم مهمترین عناصر تئوری میباشند. اهمیت اصوات در موسیقی مانند اهمیت رنگ در نقاشی است. ولی از هر صوتی نمیتوان در موسیقی استفاده کرد. از نظر موسیقیدانها صداها به دو دسته تقسیم میشوند. صداهای موسیقیایی و صداهای غیرموسیقیایی. صداهای موسیقیایی دارای مشخصههایی است که درادامه به آن اشاره خواهد شد و اگر صدایی این مشخصهها را نداشت صدای غیرموسیقیایی محسوب میشود.
نواک: مسلما صداهای موسیقیایی میتوانند در سطحهای مختلف زیر و بمی حاصل شوند. مثلا میدانید که صدای اصلی مردان از زنان و کودکان بم تر است و از نظر فیزیک، فرکانسهای آن دارای طول بیشتری هستند و صدای کودکان نسبت به صدای مردان زیر تر است که فرکانسهای آن دارای طول کمتری هستند. پس به این (زیر وبم) بودن صدا نواک میگویند.
دیرند: به ارزش زمانی کشش صدا دیرند میگویند. مثلا اگر آرشه را مدت درازی روی سیم ویولن بکشیم صدای حاصل البته کشیده تر از صدایی است که با کشیدن آرشه به مدت کمتر پدید میآید.
شدت: صداهای موسیقی ممکن است نسبت به یکدیگر ضعیف تر یا قوی تر باشند مثلا اگر مضراب سنتور را یک بار با ملایمت و بار دیگر به قوت روی سیم ساز ضربه بزنیم، صدای دومی شدیدتر از صدای اولی خواهد بود.
طنین و رنگ: مثلا فرض کنید یک پیانو و گیتار الکتریک که هر دو همزمان در حال نواختن یک قطعه مییاشند تنها فرق بین صدای این دو ساز جنس صدای آنهاست. پیانو صدایی نرم و آرام بخش دارد ولیگیتار الکتریک صدایی خشن و هیجانی دارد. دقیقا همین تفاوت (جنس صدا) را طنین و رنگ میگویند.
تنوع گام های ایرانی
موسیقی زیبای ایرانی مجموعه گسترده ای است از ملودی ها و نوا های روحبخش که نیاکان ما در طول چندین هزار سال سروده اند و برای ما به ارمغان گُذاشته اند .این ودیعه گرانبها گوشه های فراوانی دارد که هر یک از آنها با گوشه ای از روح ما هماهنگ است . از کودکی تا به پیری بدان گوش میدهیم و چه در شادی و غم، وچه در سرمستی و سرگشتگی سخنش را به جان میپذیریم، و چقدر هم لحن سحر آمیزی دارد این موسیقی . براستی این چه جادویی است که در لحن موسیقی ایرانی نهفته است؟ بدون شک بیشترین تاثیر آن در ملودی های آن است که با روح ما آشنا است، ولی شاید بدرجات متساوی لحن و بیان خود موسیقی هم تاثیری بسزا دارد ، یعنی گام یا کوک ویژه موسیقی ایرانی که بر خلاف موسیقی غربی ثابت نیست و متناسب با حالت روحی یک قطعه تغییر میابد.
در موسیقی غرب دو گام استاندارد موجود میباشد که تمام نت های آنها در فواصل منظم از یکدیگر قرار گرفته اند. این گزینش قراردادی و اختیاری به منظور آنست که در ارکستر های بزرگ غربی ده ها و صد ها ساز مختلف موسیقی بتوانند بسهولت با یکدیگر همنوایی کنند. در موسیقی ایرانی نیز ما مشابه این دو گام را داریم، ولی چندین گام دیگرهم داریم که با گام موسیقی غربی سازگار نیستد. برای مثال به نمودار زیرین توجه کنید که فواصل نت ها رادر دو گام متداول غربی با گام های ایرانی مقایسه میکند. نت هایی که با رنگ قرمز نشان داده شده اند با فواصل منظم گام های غربی توافق ندارند
رابطه با گام غربی
تنوع گام موسیقی ایرانی از یک سو غنای روحی آن را افزایش میدهد، ولی از سوی دیگر محدودیت هایی را نیز سبب میشود، از جمله اجرای موسیقی ایرانی بر روی ساز های غربی مانند پیانو بسیار با دشواری صورت میگیرد، زیرا که کوک کردن پیانو برای قطعات مختلف به سرعت امکان پذیر نیست. در دو دهه اخیر با ابداع آلات موسیقی الکترونیک ( keyboard ) گشایش مهمی در این زمینه صورت پذیرفته است. این آلات قابلیت اجرای هر نوع موسیقی بین المللی را دارا میباشند ودر ظرف چند ثانیه میتوان آنها را کوک کرد و آماده نمود. گام استاندارد این دستگاه ها گام غربی است شامل ١٢ نت که در فواصل متساوی، معادل ١٠٠ سنت، از یکدیگر قرار گرفته اند. برای ایجاد گام ایرانی دلخواه، کافیست برای هر یک از نت ها تنظیم [offset] مناسبی را اعمال نمود که تبدیل به نت معادل آن در گام ایرانی گردد. از آنجاییکه هنرمندان ایرانی از راه گوش و حافظه ساز های خود را کوک میکنند، هیچگونه زمینه قبلی در مورد تعیین دقیق فرکانس نت های ایرانی وجود ندارد، و جدول تنظیمات لازمه برای تبدیل گام غربی به گام های ایرانی تاکنون انتشار نیافته است. ما در این سایت قدم آغازین را برداشته ایم و پنج گام ایرانی با پوشش کافی برای اکثر دستگاه های ایرانی را معرفی مینماییم. ردیف موسیقی ایران البته پهنه بسیار گسترده ای است و ایجاد یک جدول کامل برای تعریف دقیق فرکانس تمام نت های ایرانی کاری نه چندان خرد خواهد بود. این کار مستلزم مشارکت عده کثیری از صاحبنظران و دوستداران موسیقی ایرانی است که از حاصل کوشش و تجربه جمعی آنان شالوده ای واحد پی ریزی گردد.
کار ما
من این موهبت را داشته ام که از سالیان دیرباز با یکی از این شیفتگان موسیقی ایران آشنا بوده ام و شاهد کوشش های مداوم ایشان در این زمینه بوده ام. نام ایشان دکتر جهانگیر آبادی است و ساکن شهر آیوا سیتی آمریکا میباشند. تحصیلات ایشان در رشته شیمی میباشد ولی عشق به موسیقی ایرانی در طول سالیان ایشان را بیش از هر چیز دیگر به خود مشغول داشته است. از طریق دکتر آبادی سعادت آشنایی با آقای رامین ذوالفنون را نیز اخیرا حاصل نموده ام که مقیم شهر سان فرانسیسکو در آمریکا میباشند. ایشان از خانواده ای هنرمند برخاسته اند و خود نیز هنرمندی چیره دست میباشند
هدف اصلی این سایت ارایه گام های موسیقی ایرانی است که توسط دکتر آبادی ابداع شده اند. این گام ها برای پنج دستگاه موسیقی، مشتمل بر سه گاه، چهار گاه، شور، ماهور، و اصفهان-همایون میباشند. به منظور تسهیل کاربرد این گام ها و نیز به منظور آنکه علاقمندان بتوانند خود بسهولت گام های دیگری ابداع نمایند و تجربه کنند، اینجابب نرم افزاری جهت تولید، ویرایش، و آرشیو کردن انواع گام ها ساخته ام و در همین سایت تقدیم علاقمندان مینمایم. این نرم افزار و پرونده گام ها را که توام میباشد میتوانید از صفحه ویژه آن در این سایت دریافت دارید و در کامپیوتر خود نصب نمایید.
بر من و دوستانم منت خواهید گذاشت اگر با ما مکاتبه کنید و نظریات اصلاحی و یا انتقادی خود را با ما در میان بگذارید و اگرنوشتاری در مورد موسیقی یا گام موسیقی دارید برای ما بفرستید. همینطور در زمینه نرم افزار و این سایت اگر نظری دارید بنویسید. در زمینه مطالب موسیقی دوستان من جوابگو خواهند بود زیرا که خود من فقط از علاقمندان موسیقی ایرانی میباشم و بهره ای از این فن ندارم.
تگاههای موسیقی ایرانی را بشناسیم
بحث دستگاه های ایرانی: شاید اولین چالش در برخورد با کلمه دستگاه،وجه تسمیه ی ان باشد.دستگاه، یعنی محل گذاشتن دست از نظر لغوی و از نظر موسیقیایی، چون محل گذاشتن انگشتان در هر دستگاه از موسیقی ایرانی با دستگاه دیگر تفاوت داشته، به اصطلاح هر بخش از موسیقی ایرانی رو دستگاه یعنی محل های بخصوص گذاشتن دست روی دسته ساز نام گذاری کردند. اگر موسیقی ایران را یک کشور فرض کنیم، دستگاه را به استان، نغمه را شهر و گوشه را به خانه می توان تعبیر کرد.
موسیقی ایرانی شامل هفت دستگاه و پنج آواز می باشد
دستگاه ها عبارتند از: 1-شور 2-ماهور 3- سه گاه 4-چهارگاه 5-راست پنجگاه 6-همایون 7-نوا
آوازها عبارتند از: 1-دشتی 2-بیات ترک 3-افشاری 4- بیات اصفهان 5-ابوعطا
حال، اگر بخواهیم بگویم که کدام آواز ها متعلق به کدام دستگاه ها هستند ترتیب به این صورت می باشد:
1- شور : آواز افشاری، بیات ترک، ابوعطا، دشتی
2- همایون: بیات اصفهان
همانطور که می بینید، شور ام المقام یعنی مادر آواز ها هم خوانده شده، چون قسمت عمده ای از موسیقی ایرانی در دستگاه شور نمود پیدا می کند و به عکس، دستگاه نوا مهجور ترین دستگاه ایرانی هست،
اگر بخواهیم در یک جمله دستگاه را تعریف کنیم، دستگاه یعنی حال و هوا. این دقیقاً اولین چیزی است که از شنیدن هر دستگاه به ذهن انسان متبادر می شود. در اکثر کتب موسیقی یا رساله ها و مقالات، تعاریف دستگاه کمی گنگ هستند. اما در کل بدیهی است که احساسی که شنونده از هر دستگاه پیدا می کند کاملاً با دستگاه دیگر فرق دارد
تا اینجا بیشتر به مفاهیم پرداختیم، اما حالا از حال و هوا می خواهیم حرف بزنیم. مختصر و مفید:
1- شور: حزن و اندوه عاشقانه از نوع جانسوز.آتشی ز کاروان جدا مانده، استاد علی تجویدی و “خلوت گزیده” اثر استاد شجریان و زنده یاد استاد پایور و”مژده بهار” اثر زنده یاد ایرج بسطامی و استاد مشکاتیان
2- ماهور: شادی و فرح فراوان . مرغ سحر
3- همایون: غمی شکایت گونه.تو ای پری کجایی، همایون خرم یا کیه کیه در می زنه از بانو پوران
4- نوا: عرفان و سیر و سلوک عارفانه . اثر جاودان نینوا، از حسین علیزاده (ارکستر خانواده ویولن و نی)
5- سه گاه: سوز و غم الهی و عارفانه . رسوای زمانه از الهه
6- چهارگاه: شادی متعادل و هدفمند، حس سلحشوری . بادا بادا مبارک بادا…
7- راست پنجگاه: تقریباهمان ماهور.اجرای محمد رضا لطفی، شجریان و ناصر فرهنگفر در جشن هنر شیراز
8- بیات ترک. اذان جاودان موذن زاده اردبیلی در گوشه ی روح الارواح
9- بیات اصفهان . یک غم نوستالژیک، غم غربت، غم عشق و ناز معشوق، دلم می خواد به اصفهان برگردم، معین یا می زنم فریاد هر چه باداباد از هایده یا بوی جوی مولیان از بنان و مرضیه با آهنگسازی استاد بدیعی
10- ابوعطا. اشکم دونه دونه از بانو پوران
11- افشاری .(مثنوی شجریان برای دم افطار)
12- دشتی . محزون ترین نغمه های ایرانی در این آواز هستند.
1- شور:
دستگاه شور : شور عجیبی دارد ! ساده و صمیمی و بی تکلف است . اغلب اولین دستگاهی ست که می آموزند ، از این روی بسیار خاطره انگیز است . شور ؛ ابتدای راه هست و آغاز دلدادگی ! تقلا و تلاشی است برای در کنار یار بودن . از غم و اندوه و نفرت گرفته تا شادی و عشق و سرور را در خود جای داده . آری ، شور سرشار از پارادوکس ها و چند گانگی هاست ! و چون نام شورانگیزش عالی ترین و ژرف ترین احساسات و عواطف را بیان می کند و هرگز خود را در حصار یک حس و کلام نمی بیند . و چون تازه دلدادگان ، در مناظرات و سوال و جواب ها ، شیدایی و شیوایی خود را دارد که شاید یکی از برجسته ترین ویژگی هایش باشد
اغلب نغمات طوایف و ایلات و عشایر در زمینه این دستگاه است. آواز شور از جذبه و لطف خاصی برخوردار است که بسیار شاعرانه و دلفریب است. آواز شور ریشه عمیقی در فرهنگ ایرانی دارد که بیانگر تصوف و عرفان ایرانی است.
– آواز یا نغمه ابوعطا: ابوعطا آوازی است که بین عامه مردم رواج فراوان دارد و از لطافت و زیبایی خاصی برخوردار است.
– آواز یا نغمه بیات ترک:
این آواز حالت یکنواختی دارد. آواز بیات ترک علیرغم نامش صددرصد ایرانی است; بیات ترک را پیش از این بیات زند می خوانده اند.
آواز یا نغمه افشاری:
افشاری، آواز متاثر کننده و دردناک است که سخن از درد و اندوه درونی دارد.
آواز یا نغمه دشتی:
دشتی از زیباترین متعلقات مقام شور به حساب می آید که آن را آواز چوپانی نامیده اند. این آواز با آن که غم انگیز و دردناک است; درعین حال بسیار لطیف و ظریف است. احتمالا اصل این نوع آواز متعلق به چوپان ناحیه دشتستان واقع در استان فارس می باشد. امروزه این آواز وسعت بیشتری یافته و در شمال ایران با تغییر شکل مختصری به نغمه گیلکی تغییر یافته است. این آواز بین مردم گیلان رواج فراوانی دارد.
2- همایون:
همایون آوازی است باشکوه و مجلل، آرام و درعین حال بسیار زیبا و دلفریب. برطبق قول مرحوم روح الله خالقی: «همایون ناصحی است مشفق و مهربان که با کمال شرم و آزرم با مستمعین خود مکالمه و درددل می کند و با بیانی شیوا چنان نصیحت می کند و پند می دهد که هیچ سخنران را این مهارت و استادی نیست شناسند.
– بیات اصفهان: آواز بیات اصفهان از آوازهای قدیم ایرانی است. آوازی جذاب و گیرا است که ریتمی بین شادی و غم دارد.
3- ماهور:
ماهور طبیعی ترین گام و اساس موسیقی فرنگی است. ماهور آوازی است با وقار و ابهت و شوکت خاصی به شنونده القا می کند و آهنگ ساز برای بیان شجاعت ها و دلیری از این آواز استفاده می کند. ماهور چون قرین موسیقی فرنگی است، بین جوانان جایگاه خاصی دارد. اما در مجموع آواز ماهور طرب انگیز و شاد می باشد.
4- چهارگاه:
سه گاه و چهارگاه با یکدیگر پیوستگی خاصی دارند. چهارگاه از نظر علمی مهمترین مقام موسیقی ایرانی است. این آواز نماینده جامع و کاملی از تمام حالات و صفات موسیقی ایرانی است. بطوری که تمام صفات عالی و ممتاز گام های ایرانی را می توان در چهارگاه به طور یکجا پیدا کرد.
5- سه گاه:
سه گاه از نغمه های قدیم ایران بوده و نام آن در کتاب های تاریخ موسیقی ایرانی نیز آمده است. آواز سه گاه ریشه کاملا ایرانی دارد. البته سه گاه درمیان ترک ها استعمال زیادی دارد و آنها درخواندن این آواز مهارت زیادی دارند. اما فارسی زبان ها آن را طور دیگری می خوانند. در هردو، آواز باحزن و اندوه و با تاثیر و تالم بسیار همراه است.
6- راست پنجگاه:
این دستگاه در بین دستگاه ها از همه کمتر اجرا می شود. بعضی موسیقیدان ها معتقدند که این دستگاه به قصد تعلیم بنا شده است. راست پنج گاه ترکیبی است از سایر مقام ها و در این آواز می توان به تمام مقام های ایرانی وارد شد. از این رو می توان تمام احساساتی که در دستگاه های موسیقی ایرانی است را با راست پنج گاه ایجاد نمود. راست پنج گاه آواز کاملی است; زیرا دارای تمام حالات و صفات آوازهای دیگر نیز هست.
7- نوا:
نوا از دیگر دستگاه های هفت گانه موسیقی ایرانی است که آوازی است درحد اعتدال و آهنگی ملایم و متوسط دارد، نه زیاد شاد و نه زیاد حزن انگیز. نوا را آواز خوب گفته اند و معمولا درآخر مجلس می نواختند. معمولا اشعار عارفانه مثل اشعار حافظ را برای نوا انتخاب می کنند زیرا تاثیر بسیار زیادی در شنونده ایجاد می کدن